En in deze stad was er een handjevol mensen, Spinoza en andere gelijkgestemden, dat een risicovolle maar grootste onderneming begon. Ik bedoel dus niet de VOC.

Ik bedoel het intellectuele project dat tot doel had de mensheid te bevrijden van vooroordelen, bijgeloof, dogma’s en tirannie.  

Een project dat de mens in staat stelde vooruitgang na te jagen: planeten te ontdekken, machines uit te vinden en ziektes te genezen. 

Maar bovenal: een project dat mensen kon bevrijden.  

Niet alleen van onderdrukking door kerk en overheid, maar ook van onverdraagzaamheid en het idee dat de mens gedoemd is om in vijandschap met zijn medemens te leven.  

Een project dat niet repressie, maar vrijheid ziet als de weg naar een vreedzame samenleving.  

Helaas moeten we constateren dat dit project nog lang niet voltooid is. Sterker nog, het concept Verlichting wordt in ons publieke debat vaak misbruikt. Het wordt selectief ingezet om vermeende superioriteit van de één boven de ander aan te tonen. Verworvenheden van de Verlichting staan onder druk: de overtuiging dat alle mensen gelijkwaardig zijn, het internationale recht, mensenrechten. Wetenschap wordt verdacht gemaakt, kennis, feiten en inzicht najagen weggezet als een zwaktebod. Misplaatste trots, rancune en xenofobie zijn geaccepteerde drijfveren van bestuurlijk handelen geworden.  Zoals ik al zei: het project van verlichting is nog lang niet voltooid. Kritisch blijven kijken blijft daarbij essentieel. Ook naar wat achter ons ligt. Want Amsterdam, de kraamkamer van de Verlichting was in de tijd van Spinoza (17e eeuw) ook een centrum van waaruit op grote schaal internationale mensenhandel en uitbuiting werd georganiseerd. Laten we dat niet vergeten. Laten we de Verlichting niet als pronkstuk in onze vitrinekast zien, maar als een opdracht.  

 
De wereld staat voor immense vraagstukken: klimaatverandering, de internationale rechtsorde, overweldigende technologische ontwikkelingen. Het is begrijpelijk dat mensen verlangen naar houvast en zekerheid. Maar laten we ons niet laten verleiden door valse zekerheden en valse romantiek. Laten we vasthouden aan de overtuiging dat vooruitgang – hoe moeilijk ook – altijd binnen handbereik is, zolang we ons blijven richten op rede, redelijkheid en verdraagzaamheid. 

Ik hoop dan ook vurig dat Amsterdam opnieuw de kraamkamer kan zijn van een nieuwe Verlichtingsgolf.  

Een beweging van moedige mensen die tegen de stroom in durven gaan.  

Van nieuwe ideeën, die, als sterren in een donkere nacht, de weg wijzen naar een betere toekomst.  

Deze avond is alvast een goed begin.  

Dankuwel.