Dit roept het beeld op van een moderne tragedie: een kleinkind dat haar eigen grootvader die haar veel van haar idealen heeft bijgebracht gewelddadig ombrengt, onder het mom van het inluiden van een nieuwe manier van denken. 

Maar was het allemaal wel zo nieuw?

- Het geloof in het individuele geweten en persoonlijke verantwoordelijkheid?
- De waarde van universele menselijke waardigheid?

Noties die mogelijk gemaakt zijn door veelal christelijke denkers die juist vanuit rationele theologie het concept van het individu en persoonlijke vrijheid, concepten die in verschillende culturen lang niet zo vanzelfsprekend waren, telkens verder uitwerkten. Maar de verabsolutering van een belangrijke waarde, die van persoonlijke vrijheid, is als een tak van een bloeiende boom die haar wortels miskent. Wat uiteindelijk overblijft is een holle, lege en egocentrische samenleving zonder gezamenlijk verhaal. Komt dit u niet bekend voor?

Verlichtingsdenker en overtuigd christen Blaise Pascal waarschuwde destijds al voor een “Ik” dat alles uitsluitend op zichzelf betrekt. Voor wat wij vandaag het ‘dikke ik’ noemen. Daardoor heb je geen oog meer voor wat zich buiten jouzelf bevindt; jij bent immers het middelpunt van het universum geworden. Ten tijde van de Verlichting bleek deze ontdekking en enerzijds bevrijding, ook helaas ook een voedingsbodem voor het grote onrecht van het kolonialisme en de slavernij.

• Vrijheid was belangrijk, maar werd namelijk vrijwel alleen voorbehouden aan witte, westerse mannen.
• Veel Verlichtingsdenkers beschouwden, vanuit de rede voortvloeiend, Europeanen als meer ontwikkeld dan andere volkeren. Sommige denkers zoals Voltaire stelden dat bepaalde volkeren wel onderworpen moesten worden aan Westerse overheersing omdat ze minderwaardig waren en dat dat de ‘beschaving’ zou bevorderen.

Nou hoort u misschien die alles en denkt u misschien: die zuurpruim staat vanavond op het verkeerde podium. En probeer ik hiermee te zeggen dat de Verlichting, dat een paradoxale elementen kent, ons totaal niets meer te zeggen heeft vandaag de dag?

Ik denk van niet. Want de Verlichting is en was geen statisch monument. Ze is een gesprek. Een zoektocht. Een worsteling. En dat gesprek bood ook ruimte voor stemmen van mensen die iets anders lieten horen en wiens geluid uiteindelijk ook maatschappelijk doorbrak.

Blaise Pascal stelde: vergeet nooit dat je behalve een hoofd ook een hart hebt. Dat hart maakt je niet minder, maar juist méér mens. Onze individualiteit ontwikkelt zich alleen in verbondenheid met de ander. En Pascal maakte er geen geheim van dat hij voor zijn Verlichtingsdenken uit gedachtengoed putte uit de diepe bronnen.

En op deze Nacht van de Verlichting is het goed te beseffen dat we allemaal voortbouwen op rijke bronnen en tradities. En samenleving snakt dorstig naar diepe bronnen. Een boom zonder wortels wordt hol en leeg en brengt geen goede vruchten voort.

Anders gezegd: net zoals bij allen op de schouders van de Verlichting staan, staat ook de Verlichting op de schouders van reuzen. Juist door dat te erkennen kan deze ons verhalen en transcendente waarden aanreiken die ons weer met elkaar kunnen verbinden. Dát besef, is misschien wel het meest verlichtende wat we vanavond mogen meenemen.

“De zon der gerechtigheid zal opgaan en ons Verlichten,” zei Maleachi. Mogen we juist in deze onzekere tijden niet alleen naar onszelf kijken, maar juist om ons heen naar de ander, naar beneden voor onze wortels en naar boven op zoek naar Verlichting.