nacht van de verlichting

contact

23 juni, 2025

Ernst Hirsch Ballin

Wees toch redelijk!

 

“Mens, wees toch redelijk!” Aan die manier van zeggen herinnerde een van mijn hoogleraren filosofie, hier aan de Universiteit van Amsterdam, begin jaren zeventig, ons studenten, om de morele betekenis van de ratio bij Thomas van Aquino uit te leggen. Deze grote denker uit de dertiende eeuw schreef in een voortdurende dialoog met Aristoteles, het genie van de klassieke oudheid, en Ibn Rushd (Averroes), een van de voordenkers van de islam in het middeleeuwse El-Andalus (Andalusië). Thomas noemde ze respectvol “de filosoof” en “de commentator”. 

 

“Wees toch redelijk!” Dat is ook de oproep die vanavond klinkt, hier, terwijl om ons heen zoveel redeloze haat en geweld heersen. Ik herinnerde zonet aan de denkers die in de Middeleeuwen geloof en rede in harmonie wisten te brengen en die de weg hebben geëffend voor filosoferen als emancipatoire kracht, dat wat later de naam “Verlichting” kreeg. Maar radicale richtingen in de Verlichting zagen het geloof als vijand, en omgekeerd. Net als anders brengen zulke vijandbeelden de mensheid geen stap verder. Ze deugen ook niet: het werk van katholieke denkers, zoals de strafrechtvernieuwer Beccaria, en de joodse beweging van de Haskalah behoren zonder twijfel tot de Verlichting. Henri Bontenbal heeft in zijn Kerdijklezing1 onlangs duidelijk gemaakt wat sociaaldenkende liberalen, zoals tegen het begin van de 20ste eeuw Arnold Kerdijk, en christendemocraten verbindt. Daar voel ik mij bij thuis. Deze Kerdijk onderkende als liberaal het belang van de sociale kwestie, die door Paus Leo XIII was geagendeerd. Voortbouwend op Thomas van Aquino zocht Leo XIII honderdvijftig jaar geleden de verbinding tussen het geloof en een wereld waarin gestreefd wordt naar rationaliteit, recht en menselijke waardigheid2. De sociale kwestie van die tijd, de tijd van de industriële revolutie, was evenzeer een sociaaleconomisch als een moreel vraagstuk. Ons programma van vanavond helpt, de sociale kwesties van onze tijd verder te doordenken, kwesties die ook de internationale verhoudingen veel meer bepalen dan velen beseffen.

“... een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. ”

Ernst Hirsch Ballin

We mogen hierbij niet de ogen sluiten voor de grijstinten van de Verlichting, zoals ik ze in mijn boek over “Waakzaam burgerschap” heb genoemd3. De Verlichting is op den duur versmald tot een omhelzing van economische en technische rationaliteit. De waarde van redelijkheid tussen mensen in haar morele betekenis werd uit het oog verloren, en daarmee ook de redelijkheid die in de geesteswetenschappen thuis is. De politieke economie van het neoliberalisme heeft dat aan het eind van de vorige eeuw op de spits gedreven. 

 

Het daarbij behorende politiek-ethisch nihilisme – ik ontleen het woord aan Wendy Brown4 – effent de weg voor een reactie, ideologisch vaak verbonden met het anti-Verlichtingsdenken. Dit voedt populistische partijen en autocratische regimes, nog eens extra geholpen door manipulatie van meningen en berichtgeving. Van de trits van waarden “vrijheid, gelijkheid en broederschap”, of liever “vrijheid, gelijkheid en solidariteit” legde allereerst de solidariteit het loodje, daarna de gelijkheid tussen mensen, en uiteindelijk de vrijheid zelf. Dat is de politieke dynamiek die zich op heel veel plaatsen in de wereld voltrekt. En dat zijn de sociale kwesties van onze tijd, met een voortgaande ontwrichting van de relaties tussen mensen onderling en met de natuur. De “vooruitgang” heeft destructieve vormen aangenomen.

 

Zoals Corine Pelluchon zonet (en al vaker) zei: een nieuwe Verlichting is nodig die de beperking tot economische en technische rationaliteit doorbreekt. Haar werk heeft voor mij een enorme overtuigingskracht. Het doordenken van de catastrofes die zich om ons heen voltrekken, moet de weg vrijmaken voor een innerlijke versterking. Dat is geen oppervlakkig optimisme, maar de deugd van de hoop, espérance5. 

 

Sigrid Kaag sprak ware en wijze woorden over de internationale rechtsorde. Nu de verdedigers daarvan naar adem snakken vormt de huidige NAVO-top een uitdaging voor ons allemaal. We moeten ons juist nu de vraag te stellen wat redelijk is. Terecht, naar mijn overtuiging, wordt gezegd dat de NAVO, Europa en ons land dringend een grotere defensiecapaciteit nodig hebben. We weten ook best tegen wie we ons moeten verdedigen, maar begrijpen we voldoende wat het is dat wij verdedigen? De preambule van het Noord-Atlantisch Verdrag van 1949 noemt de beginselen van democratie, persoonlijke vrijheid en rechtsstaat als dragende waarden. 

 

Die waarden worden met voeten getreden door de bekende vijanden, maar zijn ze bij ons nog voldoende thuis? Zijn ze bij ons nog echt thuis als de politieke discussie zich al jarenlang verliest in een aaneenrijging van verlammende politieke conflicten en crises die langs de fundamentele vraagstukken heen gaan? Een vernieuwd democratisch en rechtsstatelijk ethos moet de basis vormen voor een breed gedragen inzet voor solidariteit, ook met toekomstige generaties, voor investeringen in een innovatieve economie, en voor onderwijs gericht op een humane intelligentie die artificiële intelligentie aankan. 

 

Onze politieke democratie moet worden gedragen door een doorleefde maatschappelijke democratie. Er zijn methoden en initiatieven die dit versterken, zoals burgerberaden. Prinses Mabel sprak over de ervaring van burgers in het Verenigd Koninkrijk en elders die “More in Common” hebben dan politieke vijandigheid suggereert. Een overtuigde betrokkenheid van de burgers is nodig voor veeleisende publieke taken. Versterking van onze defensiecapaciteit moet worden gedragen door een versterking die begint bij onszelf: een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. 

  1. https://www.cda.nl/nieuws/kerdijklezing-tijd-voor-een-andere-politiek/
  2.  Zie R.P. Kraynak, 'Pope Leo XIII and the Catholic Response to Modernity’, in: Joëlle Rollo-Koster, Robert A. Ventresca et al,. (eds.), The Cambridge History of the Papacy, Vol. I, Cambridge / New York: Cambridge University Press 2025, p. 457-474
  3. Ernst Hirsch Ballin, Waakzaam burgerschap: Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen, Amsterdam: Querido Facto 2022, hoofdstuk VI.
  4. Wendy Brown, Nihilistic Times, New York: Columbia University Press 2021.
  5. C. Pelluchon, L’espérance, ou la traverseé de l’impossible, Paris: Payot & Rivages 2023.

Lees de verhalen van de sprekers

Don Ceder

Hirsch Ballin

Lodewijk Asscher

Marjolein Moorman

Marlene Dumas

Prinses Mabel

Shula Rijxman
en Joost Röselaers

nacht van de verlichting

contact

23 juni, 2025

Ernst Hirsch Ballin

Wees toch redelijk!

 

“Mens, wees toch redelijk!” Aan die manier van zeggen herinnerde een van mijn hoogleraren filosofie, hier aan de Universiteit van Amsterdam, begin jaren zeventig, ons studenten, om de morele betekenis van de ratio bij Thomas van Aquino uit te leggen. Deze grote denker uit de dertiende eeuw schreef in een voortdurende dialoog met Aristoteles, het genie van de klassieke oudheid, en Ibn Rushd (Averroes), een van de voordenkers van de islam in het middeleeuwse El-Andalus (Andalusië). Thomas noemde ze respectvol “de filosoof” en “de commentator”. 

 

“Wees toch redelijk!” Dat is ook de oproep die vanavond klinkt, hier, terwijl om ons heen zoveel redeloze haat en geweld heersen. Ik herinnerde zonet aan de denkers die in de Middeleeuwen geloof en rede in harmonie wisten te brengen en die de weg hebben geëffend voor filosoferen als emancipatoire kracht, dat wat later de naam “Verlichting” kreeg. Maar radicale richtingen in de Verlichting zagen het geloof als vijand, en omgekeerd. Net als anders brengen zulke vijandbeelden de mensheid geen stap verder. Ze deugen ook niet: het werk van katholieke denkers, zoals de strafrechtvernieuwer Beccaria, en de joodse beweging van de Haskalah behoren zonder twijfel tot de Verlichting. Henri Bontenbal heeft in zijn Kerdijklezing1 onlangs duidelijk gemaakt wat sociaaldenkende liberalen, zoals tegen het begin van de 20ste eeuw Arnold Kerdijk, en christendemocraten verbindt. Daar voel ik mij bij thuis. Deze Kerdijk onderkende als liberaal het belang van de sociale kwestie, die door Paus Leo XIII was geagendeerd. Voortbouwend op Thomas van Aquino zocht Leo XIII honderdvijftig jaar geleden de verbinding tussen het geloof en een wereld waarin gestreefd wordt naar rationaliteit, recht en menselijke waardigheid2. De sociale kwestie van die tijd, de tijd van de industriële revolutie, was evenzeer een sociaaleconomisch als een moreel vraagstuk. Ons programma van vanavond helpt, de sociale kwesties van onze tijd verder te doordenken, kwesties die ook de internationale verhoudingen veel meer bepalen dan velen beseffen.

“... een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. ”

Ernst Hirsch Ballin

We mogen hierbij niet de ogen sluiten voor de grijstinten van de Verlichting, zoals ik ze in mijn boek over “Waakzaam burgerschap” heb genoemd3. De Verlichting is op den duur versmald tot een omhelzing van economische en technische rationaliteit. De waarde van redelijkheid tussen mensen in haar morele betekenis werd uit het oog verloren, en daarmee ook de redelijkheid die in de geesteswetenschappen thuis is. De politieke economie van het neoliberalisme heeft dat aan het eind van de vorige eeuw op de spits gedreven. 

 

Het daarbij behorende politiek-ethisch nihilisme – ik ontleen het woord aan Wendy Brown4 – effent de weg voor een reactie, ideologisch vaak verbonden met het anti-Verlichtingsdenken. Dit voedt populistische partijen en autocratische regimes, nog eens extra geholpen door manipulatie van meningen en berichtgeving. Van de trits van waarden “vrijheid, gelijkheid en broederschap”, of liever “vrijheid, gelijkheid en solidariteit” legde allereerst de solidariteit het loodje, daarna de gelijkheid tussen mensen, en uiteindelijk de vrijheid zelf. Dat is de politieke dynamiek die zich op heel veel plaatsen in de wereld voltrekt. En dat zijn de sociale kwesties van onze tijd, met een voortgaande ontwrichting van de relaties tussen mensen onderling en met de natuur. De “vooruitgang” heeft destructieve vormen aangenomen.

 

Zoals Corine Pelluchon zonet (en al vaker) zei: een nieuwe Verlichting is nodig die de beperking tot economische en technische rationaliteit doorbreekt. Haar werk heeft voor mij een enorme overtuigingskracht. Het doordenken van de catastrofes die zich om ons heen voltrekken, moet de weg vrijmaken voor een innerlijke versterking. Dat is geen oppervlakkig optimisme, maar de deugd van de hoop, espérance5. 

 

Sigrid Kaag sprak ware en wijze woorden over de internationale rechtsorde. Nu de verdedigers daarvan naar adem snakken vormt de huidige NAVO-top een uitdaging voor ons allemaal. We moeten ons juist nu de vraag te stellen wat redelijk is. Terecht, naar mijn overtuiging, wordt gezegd dat de NAVO, Europa en ons land dringend een grotere defensiecapaciteit nodig hebben. We weten ook best tegen wie we ons moeten verdedigen, maar begrijpen we voldoende wat het is dat wij verdedigen? De preambule van het Noord-Atlantisch Verdrag van 1949 noemt de beginselen van democratie, persoonlijke vrijheid en rechtsstaat als dragende waarden. 

 

Die waarden worden met voeten getreden door de bekende vijanden, maar zijn ze bij ons nog voldoende thuis? Zijn ze bij ons nog echt thuis als de politieke discussie zich al jarenlang verliest in een aaneenrijging van verlammende politieke conflicten en crises die langs de fundamentele vraagstukken heen gaan? Een vernieuwd democratisch en rechtsstatelijk ethos moet de basis vormen voor een breed gedragen inzet voor solidariteit, ook met toekomstige generaties, voor investeringen in een innovatieve economie, en voor onderwijs gericht op een humane intelligentie die artificiële intelligentie aankan. 

 

Onze politieke democratie moet worden gedragen door een doorleefde maatschappelijke democratie. Er zijn methoden en initiatieven die dit versterken, zoals burgerberaden. Prinses Mabel sprak over de ervaring van burgers in het Verenigd Koninkrijk en elders die “More in Common” hebben dan politieke vijandigheid suggereert. Een overtuigde betrokkenheid van de burgers is nodig voor veeleisende publieke taken. Versterking van onze defensiecapaciteit moet worden gedragen door een versterking die begint bij onszelf: een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. 

  1. https://www.cda.nl/nieuws/kerdijklezing-tijd-voor-een-andere-politiek/
  2.  Zie R.P. Kraynak, 'Pope Leo XIII and the Catholic Response to Modernity’, in: Joëlle Rollo-Koster, Robert A. Ventresca et al,. (eds.), The Cambridge History of the Papacy, Vol. I, Cambridge / New York: Cambridge University Press 2025, p. 457-474
  3. Ernst Hirsch Ballin, Waakzaam burgerschap: Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen, Amsterdam: Querido Facto 2022, hoofdstuk VI.
  4. Wendy Brown, Nihilistic Times, New York: Columbia University Press 2021.
  5. C. Pelluchon, L’espérance, ou la traverseé de l’impossible, Paris: Payot & Rivages 2023.

Lees de verhalen van de sprekers

Don Ceder

Hirsch Ballin

Lodewijk Asscher

Marjolein Moorman

Marlene Dumas

Prinses Mabel

Shula Rijxman
en Joost Röselaers

nacht van de verlichting

contact

23 juni, 2025

Ernst Hirsch Ballin

Wees toch redelijk!

 

“Mens, wees toch redelijk!” Aan die manier van zeggen herinnerde een van mijn hoogleraren filosofie, hier aan de Universiteit van Amsterdam, begin jaren zeventig, ons studenten, om de morele betekenis van de ratio bij Thomas van Aquino uit te leggen. Deze grote denker uit de dertiende eeuw schreef in een voortdurende dialoog met Aristoteles, het genie van de klassieke oudheid, en Ibn Rushd (Averroes), een van de voordenkers van de islam in het middeleeuwse El-Andalus (Andalusië). Thomas noemde ze respectvol “de filosoof” en “de commentator”. 

 

“Wees toch redelijk!” Dat is ook de oproep die vanavond klinkt, hier, terwijl om ons heen zoveel redeloze haat en geweld heersen. Ik herinnerde zonet aan de denkers die in de Middeleeuwen geloof en rede in harmonie wisten te brengen en die de weg hebben geëffend voor filosoferen als emancipatoire kracht, dat wat later de naam “Verlichting” kreeg. Maar radicale richtingen in de Verlichting zagen het geloof als vijand, en omgekeerd. Net als anders brengen zulke vijandbeelden de mensheid geen stap verder. Ze deugen ook niet: het werk van katholieke denkers, zoals de strafrechtvernieuwer Beccaria, en de joodse beweging van de Haskalah behoren zonder twijfel tot de Verlichting. Henri Bontenbal heeft in zijn Kerdijklezing1 onlangs duidelijk gemaakt wat sociaaldenkende liberalen, zoals tegen het begin van de 20ste eeuw Arnold Kerdijk, en christendemocraten verbindt. Daar voel ik mij bij thuis. Deze Kerdijk onderkende als liberaal het belang van de sociale kwestie, die door Paus Leo XIII was geagendeerd. Voortbouwend op Thomas van Aquino zocht Leo XIII honderdvijftig jaar geleden de verbinding tussen het geloof en een wereld waarin gestreefd wordt naar rationaliteit, recht en menselijke waardigheid2. De sociale kwestie van die tijd, de tijd van de industriële revolutie, was evenzeer een sociaaleconomisch als een moreel vraagstuk. Ons programma van vanavond helpt, de sociale kwesties van onze tijd verder te doordenken, kwesties die ook de internationale verhoudingen veel meer bepalen dan velen beseffen.

“... een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. ”

Ernst Hirsch Ballin

We mogen hierbij niet de ogen sluiten voor de grijstinten van de Verlichting, zoals ik ze in mijn boek over “Waakzaam burgerschap” heb genoemd3. De Verlichting is op den duur versmald tot een omhelzing van economische en technische rationaliteit. De waarde van redelijkheid tussen mensen in haar morele betekenis werd uit het oog verloren, en daarmee ook de redelijkheid die in de geesteswetenschappen thuis is. De politieke economie van het neoliberalisme heeft dat aan het eind van de vorige eeuw op de spits gedreven. 

 

Het daarbij behorende politiek-ethisch nihilisme – ik ontleen het woord aan Wendy Brown4 – effent de weg voor een reactie, ideologisch vaak verbonden met het anti-Verlichtingsdenken. Dit voedt populistische partijen en autocratische regimes, nog eens extra geholpen door manipulatie van meningen en berichtgeving. Van de trits van waarden “vrijheid, gelijkheid en broederschap”, of liever “vrijheid, gelijkheid en solidariteit” legde allereerst de solidariteit het loodje, daarna de gelijkheid tussen mensen, en uiteindelijk de vrijheid zelf. Dat is de politieke dynamiek die zich op heel veel plaatsen in de wereld voltrekt. En dat zijn de sociale kwesties van onze tijd, met een voortgaande ontwrichting van de relaties tussen mensen onderling en met de natuur. De “vooruitgang” heeft destructieve vormen aangenomen.

 

Zoals Corine Pelluchon zonet (en al vaker) zei: een nieuwe Verlichting is nodig die de beperking tot economische en technische rationaliteit doorbreekt. Haar werk heeft voor mij een enorme overtuigingskracht. Het doordenken van de catastrofes die zich om ons heen voltrekken, moet de weg vrijmaken voor een innerlijke versterking. Dat is geen oppervlakkig optimisme, maar de deugd van de hoop, espérance5. 

 

Sigrid Kaag sprak ware en wijze woorden over de internationale rechtsorde. Nu de verdedigers daarvan naar adem snakken vormt de huidige NAVO-top een uitdaging voor ons allemaal. We moeten ons juist nu de vraag te stellen wat redelijk is. Terecht, naar mijn overtuiging, wordt gezegd dat de NAVO, Europa en ons land dringend een grotere defensiecapaciteit nodig hebben. We weten ook best tegen wie we ons moeten verdedigen, maar begrijpen we voldoende wat het is dat wij verdedigen? De preambule van het Noord-Atlantisch Verdrag van 1949 noemt de beginselen van democratie, persoonlijke vrijheid en rechtsstaat als dragende waarden. 

 

Die waarden worden met voeten getreden door de bekende vijanden, maar zijn ze bij ons nog voldoende thuis? Zijn ze bij ons nog echt thuis als de politieke discussie zich al jarenlang verliest in een aaneenrijging van verlammende politieke conflicten en crises die langs de fundamentele vraagstukken heen gaan? Een vernieuwd democratisch en rechtsstatelijk ethos moet de basis vormen voor een breed gedragen inzet voor solidariteit, ook met toekomstige generaties, voor investeringen in een innovatieve economie, en voor onderwijs gericht op een humane intelligentie die artificiële intelligentie aankan. 

 

Onze politieke democratie moet worden gedragen door een doorleefde maatschappelijke democratie. Er zijn methoden en initiatieven die dit versterken, zoals burgerberaden. Prinses Mabel sprak over de ervaring van burgers in het Verenigd Koninkrijk en elders die “More in Common” hebben dan politieke vijandigheid suggereert. Een overtuigde betrokkenheid van de burgers is nodig voor veeleisende publieke taken. Versterking van onze defensiecapaciteit moet worden gedragen door een versterking die begint bij onszelf: een versterking van de capaciteit van onszelf – burgers en bestuurders – om de deugd van de redelijkheid in praktijk te brengen. Alleen die deugd geeft echt hoop voor de toekomst. 

  1. https://www.cda.nl/nieuws/kerdijklezing-tijd-voor-een-andere-politiek/
  2.  Zie R.P. Kraynak, 'Pope Leo XIII and the Catholic Response to Modernity’, in: Joëlle Rollo-Koster, Robert A. Ventresca et al,. (eds.), The Cambridge History of the Papacy, Vol. I, Cambridge / New York: Cambridge University Press 2025, p. 457-474
  3. Ernst Hirsch Ballin, Waakzaam burgerschap: Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen, Amsterdam: Querido Facto 2022, hoofdstuk VI.
  4. Wendy Brown, Nihilistic Times, New York: Columbia University Press 2021.
  5. C. Pelluchon, L’espérance, ou la traverseé de l’impossible, Paris: Payot & Rivages 2023.

Lees de verhalen van de sprekers

Don Ceder

Hirsch Ballin

Lodewijk Asscher

Marjolein Moorman

Marlene Dumas

Prinses Mabel

Shula Rijxman
en Joost Röselaers